Ogólne informacje na temat dziedziczenia
Prawo spadkowe to dział prawa cywilnego określający zasady przejścia praw i obowiązków majątkowych zmarłego na następcę prawnego. Prawo spadkowe określa też przedmiot dziedziczenia, osoby uprawnione do dziedziczenia, czy osoby uprawnione do nabywania praw związanych ze spadkiem w inny sposób niż w drodze dziedziczenia, a także zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Przepisy prawa spadkowego znajdują się w Kodeksie cywilnym, który określa istotę poszczególnych elementów prawa, a także w Kodeksie postępowania cywilnego, gdzie znajdziemy przepisy związane z proceduralnymi aspektami prawa spadkowego. Przepisy dotyczące prawa spadkowego obecne są również w innych aktach, czego przykładem są ustawy Prawo bankowe, lub Prawo o notariacie.
Wiedząc już, czym jest prawo spadkowe oraz w jakich kodeksach można go szukać, przejdziemy teraz do podstawowych informacji na temat dziedziczenia, rozpoczynając od pojęcia testamentu. Co do zasady, dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed ustawowym. Testament jest rozporządzeniem własnym majątkiem na wypadek śmierci. Testamenty można podzielić na zwykłe oraz szczególne. Wśród testamentów zwykłych znajdują się testament własnoręczny, testament notarialny oraz testament urzędowy. Testamenty te mogą być sporządzane przez spadkodawcę w dowolnej chwili. Wśród testamentów szczególnych prawo spadkowe przewiduje możliwość sporządzenia testamentu podróżnego, testamentu wojskowego oraz testamentu ustnego. W tym przypadku możliwość sporządzenia testamentu zależy od zajścia okoliczności szczególnych umożliwiających odstępstwo od zwykłych zasad sporządzania testamentu – na przykład ustne oświadczenie ostatniej woli jest możliwe tylko jeśli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Jeśli natomiast zmarły nie spisał ostatniej woli przed śmiercią, lub gdy żadna z osób, które powołał w testamencie, nie chce lub nie może być spadkobiercą, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Prawo do dziedziczenia w pierwszej kolejności przypada małżonkowi oraz dzieciom zmarłego, następnie wnukom oraz prawnukom. Przy wystąpieniu pewnych okoliczności, na spadek po zmarłym mogą również liczyć jego rodzice, rodzeństwo wraz z dziećmi, a także pasierbowie oraz dziadkowie i ich zstępni (ich dzieci, wnuki, prawnuki itd.). Ostatecznie, w przypadku braku wymienionych krewnych, spadek dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa (np. jeżeli nie udało się ustalić miejsca zamieszkania spadkodawcy).
Po dowiedzeniu się o spadku, spadkobierca chcący go przyjąć, ma dwie możliwości. Pierwszą z nich jest przyjęcie spadku wprost, czyli bez ograniczania swojej odpowiedzialności za długi spadkowe. Spadkobierca przyjmuje więc wszystko, zarówno aktywa, czyli na przykład mieszkanie i oszczędności, jak i długi, na przykład niezapłacone rachunki, kredyty, pożyczki, za które będzie odpowiadać całym swoim majątkiem prywatnym. Drugą możliwością jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje, że gdyby spadkodawca miał długi przekraczające wartość jego majątku, zobowiązania te zostaną spłacone do wartości otrzymanego spadku. Jeśli długi będą mniejsze od majątku, wówczas spadkobierca otrzyma część, która zostanie po spłacie zobowiązań.
Spadkobierca może również zrezygnować z przyjęcia spadku, zarówno otrzymanego automatycznie, z mocy ustawy, jak i dziedziczonego poprzez testament. Jeśli spadkobiercy odrzucą spadek, a często na to się decydują, gdy długi są na tyle wysokie, że przewyższają pozostawiony majątek, nie powoduje to automatycznego umorzenia zobowiązań spadkowych. Do spadku wówczas powoływane są inne osoby – dalsza rodzina zmarłego, według kolejności dziedziczenia. Możliwość odrzucenia spadku lub przyjęcia go wprost istnieje jedynie przez 6 miesięcy od dnia, w którym spadkodawca dowiedział się o podstawie dziedziczenia. Zwykle będzie to 6 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy, czy też od momentu ogłoszenia treści testamentu (w przypadku dziedziczenia testamentowego). Po upływie tego czasu uznaje się, że spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie wymaga od nas żadnych działań. To „domyślny” sposób dziedziczenia, w związku z czym nie musimy składać żadnego oświadczenia woli (np. w sądzie lub u notariusza), aby w ten sposób przyjąć spadek, w przeciwieństwu do sytuacji, gdy odrzucamy spadek, lub przyjmujemy go wprost. Jest to o tyle korzystne, że jeszcze kilka lat temu niezłożenie oświadczenia w terminie skutkowało przyjęciem spadku wprost. Spadkobierca bez ograniczeń odpowiadał więc za długi spadkowe, które nieraz znacznie przekraczały wartość dziedziczonego majątku.
Warto wspomnieć na koniec również o instytucji zachowku. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni spadkodawcy, małżonek i rodzice spadkodawcy. Rodzice zmarłego nie zawsze mogą jednak liczyć na zachowek – prawo do zachowku przysługuje im np. jeśli spadkodawca nie pozostawił zstępnych. Zachowek jest swoistym zabezpieczeniem interesów osób, które zostały pominięte w testamencie, lecz nie są wydziedziczone przez zmarłego. Zachowek to zazwyczaj ułamek wartości majątku, który w wyniku dziedziczenia z mocy prawa przypadłby danej osobie. Należy pamiętać, że osoba zabezpieczona instytucją zachowku, może otrzymać rekompensatę wyłącznie w postaci gotówkowej. Nie przysługują jej żadne inne dobra w postaci zarówno ruchomości, jak i nieruchomości. Uprawniony do zachowku powinien w ciągu 5 lat zgłosić swoje roszczenie w tym zakresie do spadkobierców, ponieważ później uprawnienie to się przedawnia.