Zasady nadzoru
Polskie prawo umożliwia obywatelom tworzenie organizacji pozarządowych takich jak fundacje czy stowarzyszenia. Aby fundacja lub stowarzyszenie mogło rozpocząć swoją działalność, osoby je tworzące muszą dopełnił wiele warunków formalnych, które wieńczy rejestracja organizacji. Jednakże stowarzyszenia i fundacje muszą się liczyć z tym, iż regulacje prawne przewidują dość szeroki nadzór nad nimi. Warto jednak zaznaczyć, że nadzór nad stowarzyszeniami oraz fundacjami różni się pod względem m.in. jego rodzaju czy zakresu.
Nadzór nad fundacjami
Nadzór nad fundacjami przybiera dwie zasadnicze formy. Pierwsza z nich to nadzór bezpośredni, który wedle art. 12 § 1 ustawy o fundacjach jest prowadzony przez Sąd. Niemniej jednak istnieją dwa przeciwstawne poglądy dotyczące tego, który Sąd sprawuje nadzór nad fundacjami. Pierwszy nich wskazuje, że to Sąd rejestrowy jest właściwym organem nadzoru. Natomiast drugi, przeważający pogląd podkreśla, że Sąd rejestrowy nie posiada uprawnień do stosowania środków nadzorczych, wobec tego to Sąd Rejonowy właściwy ze względu na miejsce siedziby organu składającego wniosku. Do środków nadzoru stosowanych bezpośrednio przez Sąd, na wniosek organów wykonujących nadzór bezpośredni należy wydanie:
- Postanowienia orzekającego o zgodności działania fundacji z przepisami prawa, postanowieniami statutu oraz nadanymi jej celami.
- Postanowienia uchylającego uchwałę zarządu.
- Postanowienia zawieszającego zarządu fundacji i wyznaczającego zarządcę przymusowego.
Natomiast nadzór na fundacjami sprawowany jest przez ministra właściwego ze względu na zakres jego działania oraz cel fundacji i staroście. Zakres działalności organów administracji publicznej w zakresie nadzoru nad fundacjami polega głównie na badaniu czy fundacje realizują cele nadane im przez fundatora oraz sprawdzaniu czy ich działalność jest zgodna z prawem. W ramach nadzoru sprawowanego przez organy administracji publicznej, fundacja zobowiązania jest co do zasady również corocznie składać właściwemu ministrowi sprawozdania ze swojej działalności. Jest ono składane w formie pisemnej, podpisane przez dwóch członków zarządu fundacji za okres roku kalendarzowego.
Nadzór nad stowarzyszeniami
Nadzór nad stowarzyszeniami sprawowany jest przez Sąd oraz organy administracji publicznej. Organami administracji publicznej, które uprawnione są do nadzoru stowarzyszeń są:
- Wojewoda właściwe ze względu na siedzibę stowarzyszenia – w zakresie nadzoru nad działalnością stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego.
- Starosty właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia – w zakresie nadzoru nad innymi niż wymienione w pkt 1 stowarzyszeniami.
Nadzór nad działalnością stowarzyszeń sprawowany przez organy administracji publicznej ograniczony jest do badania zgodności ich działania z przepisami prawa i postawieniami statutu. Przede wszystkim organy nadzorujące mogą żądać:
- Dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia odpisów uchwał walnego zebrania członków (zebrania delegatów)
- Niezbędnych wyjaśnień od władz stowarzyszenia.
W przypadku gdy stowarzyszenie nie zastosuje się do powyższych żądań, Sąd, na wniosek organu nadzorującego, ma możliwość nałożenia grzywny w wysokości jednorazowo nie przekraczającej 5000 zł. Stowarzyszenie ma prawo wystąpienia w ciągu 7 dni do Sądu o zwolnienie z grzywny.
Natomiast Sąd, na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora może w zakresie nadzoru nad stowarzyszeniami:
- Udzielić upomnienia władzom stowarzyszenia.
- Uchylić niezgodną z prawem lub statutem uchwałę.
- Rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statutu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem. Co ważne Sąd może zobowiązać władze stowarzyszenia do usunięcia nieprawidłowości w określonym terminie i zawiesić postępowanie. Gdy termin bezskutecznie upłynie, Sąd na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy podejmie zawieszone postępowanie.